Eye Filmmuseum - một kiến trúc công cộng ven sông ở Hà Lan

Vị trí độc đáo tại khúc quanh bờ bắc sông IJ, đối diện ga trung tâm Amsterdam khiến bảo tàng nổi bật, thu hút tầm nhìn và trở thành điểm đến văn hóa hiện đại, điểm nhấn kiến trúc độc đáo trong phát triển đô thị của thành phố.  

Hình thành trên ý tưởng thể hiện hình dáng của tương lai kết hợp với nghệ thuật phim ảnh, tòa nhà mang vẻ ngoài của một con tàu vũ trụ màu trắng, hiện ra ấn tượng tại đường chân trời nhìn từ trung tâm Amsterdam. Phong cách mở, phá vỡ logic, cuốn hút, tích hợp không gian triển lãm lưu trữ trưng bày phía trong với các khoảng không gian bên ngoài, tiếp giáp bờ sông tạo không khí thân thiện cho công chúng. Thiết kế nội thất nhấn mạnh sự chuyển tiếp liền mạch giữa các khu vực, từ cửa vào cho đến các hành lang và không gian chức năng khác nhau tạo nên trải nghiệm năng động, hấp dẫn cho du khách.

Bảo tàng phim EYE cạnh tòa tháp Overhoeks tiếp cận từ tuyến phà công cộng tại trung tâm Amsterdam.

Được đánh giá là một trong những tòa nhà nâng tầm thành phố, Eye Filmmuseum như một ngôi đền điện ảnh kể lại câu chuyện về sự quyết tâm và tầm nhìn tạo nên sức sống mới cho một khu công nghiệp bỏ hoang. Nhiều chuyên gia đô thị Hà Lan thừa nhận tòa nhà góp phần hồi sinh khu vực phía bắc thành phố - Amsterdam - Noord, không chỉ nhờ vẻ đẹp kiến trúc mà còn cả những chức năng và thành công từ khi khánh thành.  

EYE có bốn màn hình chiếu phim tổng cộng 620 chỗ ngồi. Không gian triển lãm 1.200 mét vuông, quầy bar và nhà hàng, văn phòng, phòng họp, cửa hàng lưu niệm. Tòa nhà cất giữ bộ sưu tập gồm 50.000 phim, 90.000 áp phích, 750.000 bức ảnh và các tài liệu trực quan, 32.000 sách, tạp chí phim và 220 bộ lưu trữ giấy tờ từ các nhà điện ảnh.

Ý tưởng về một bảo tàng phim

Việc lưu giữ hay bảo tồn phim ảnh tại châu Âu và Hà Lan trước thế chiến II là điều ít ai quan tâm. Giai đoạn đó người ta coi mỗi bộ phim chỉ như sản phẩm giải trí nhất thời. Sau thời gian trình chiếu nhất định, phim bị tiêu hủy. Nhưng rồi có ý kiến thuyết phục phim ảnh chứa văn hóa, thông tin và cả ký ức của lịch sử, dẫn đến các thảo luận về lưu trữ, bảo tồn loại hình này. Sự ra đời của bảo tàng phim tại Paris năm 1936, rồi bảo tàng điện ảnh Bỉ tại Brussels vào năm 1938 là những dấu mốc đầu tiên. 

Năm 1946, cựu chiến binh Piet Meerburg, người sáng lập rạp chiếu phim sinh viên Kriterion ở Amsterdam, cùng với đồng nghiệp trong nghề phim ảnh thành lập Nederlands Historisch Film Archief (Kho Lưu trữ phim lịch sử Hà Lan), khởi đầu cho bảo tàng phim giá trị sau này. 

Mục tiêu ban đầu là sưu tầm phim có giá trị nghệ thuật. Việc quản lý kho lưu trữ được giao cho người đam mê sưu tập tên Jan de Vaal. Sau vài năm kho quá tải. Với vai trò giám đốc, Jan de Vaal dành nhiều thời gian thuyết phục các tổ chức, chính quyền tìm kiếm không gian xứng đáng hơn để lưu trữ và bảo tồn phim, một di sản quan trọng trong tổng thể văn hóa Hà Lan. 

Thiết kế nội thất liên kết không gian nhà hàngdẫn đến khu trưng bày, triển lãm với không gian phía ngoài sát bờ sông nhờ tường kính trong suốt. 

Sáu năm sau khi khởi xướng, bộ sưu tập phim được giám đốc bảo tàng nghệ thuật và thiết kế hiện đại Stedelijk chú ý và ủng hộ. Ông dành chỗ làm kho lưu trữ phim lịch sử Hà Lan và một cơ sở chiếu phim tại bảo tàng Stedelijk. Tên Bảo tàng phim Hà Lan ra đời từ đó cùng các buổi chiếu từ phim kinh điển và phim điện ảnh mới tại Stedelijk. Hoạt động này thu hút đông đảo công chúng, ghi nhận khoảng 10 ngàn khán giả tham gia mỗi năm. Đến 1961, bảo tàng có 30.000 phim cùng bộ sưu tập sách và áp phích liên quan, bao gồm cả kho lưu trữ các thước phim giai đoạn 1907 - 1916 với nhiều bản sao độc đáo không nơi nào có.

Năm 1972, bảo tàng được chuyển đến biệt thự Vondelparkpaviljoen. Ít lâu sau, không gian biệt thự cũng trở nên chật chội, không đáp ứng nhu cầu của công chúng trong khi kinh phí bảo tồn và lưu giữ bộ sưu tập không đủ. Cơ quan phụ trách văn hóa của Hà Lan vào cuộc và quyết định mở cửa, giới thiệu các sản phẩm lưu trữ trong bảo tàng rộng rãi ra công chúng. 

Hoos Blotkamp, cựu công chức cấp cao, cũng là cựu giám tuyển tại bảo tàng Centraal Utrecht, am hiểu cả chính trị và văn hóa được bổ nhiệm làm giám đốc bảo tàng. Cùng với cộng sự, bà Blotkamp thu hút được sự hỗ trợ đáng kể cho bảo tồn, phục chế phim và trình bày phim ảnh ra công chúng qua nhiều chương trình đại chúng. Bộ sưu tập tiếp tục được bổ sung và bắt đầu quá trình số hóa phim ảnh quy mô lớn đầu tiên từ năm 1997. Hàng ngàn bộ phim được quét và cung cấp dữ liệu nhận dạng cùng từ khóa, tạo cú hích cho nhiều tổ chức nghe nhìn khác tại Hà Lan thực hiện số hóa cho các tác phẩm sưu tập của họ trong giai đoạn 2007 - 2014. 

Tuy nhiên, không gian lưu trữ và trình chiếu độc lập vẫn là thách thức trong khi biệt thự Vondelparkpaviljoen đã quá tải. Đối đầu với sự do dự của thành phố Amsterdam, bà Blotkamp nhận lời đề nghị của thành phố Rotterdam chuyển bảo tàng đến nhà kho bỏ trống trên một bến cảng tại thành phố này. Ngoài ra, kế hoạch sáp nhập bảo tàng phim vào bảo tàng nhiếp ảnh Hà Lan thành viện thị giác lớn, chuẩn bị cho sự phát triển tương lai của phim ảnh và các hình thức biểu đạt thị giác khác cũng được đưa ra. Các đề xuất này khiến quan chức Amsterdam giật mình và vội vã làm mọi cách giữ bảo tàng cho Amsterdam. Chính quyền thành phố cuối cùng ủng hộ kế hoạch xây dựng một bảo tàng phim trên bờ bắc sông IJ. 

Công ty kiến trúc Delugan-Meissl của Áo được lựa chọn với bản thiết kế tòa nhà mang hình dáng tương lai tích hợp với một công trình lịch sử, là bảo tàng nghệ thuật phim EYE ấn tượng hiện nay. 

Hồi sinh một vùng đất hoang 

Từng được coi là sân sau của thành phố, tập trung một số cơ sở công nghiệp, vùng đất hoang biệt lập được bảo vệ nghiêm ngặt là khu nghiên cứu rộng lớn ven sông IJ của Royal Dutch Shell. Cuối những năm 1990, phòng nghiên cứu được chuyển đi, để lại không gian rộng khoảng 20 ha cho tái thiết. Khi các kiến trúc sư đến khảo sát khu vực chỉ còn tháp Overhoeks, tòa nhà cao tầng duy nhất ở bờ bắc con sông, di tích từ những năm 1970. Dietmar Feistel, người thiết kế tòa nhà EYE chia sẻ rằng khi đó nơi này không có thứ gì mang tính đô thị, chỉ có dòng sông và ngọn tháp cũ kỹ.   

Trong phác thảo ban đầu, bảo tàng nằm cạnh bờ sông, phía sau là các tòa nhà dân cư, khách sạn, văn phòng cho thuê, bán lẻ và cơ sở hạ tầng. Tổ hợp các công trình được bố trí chức năng và đóng vai trò cầu nối đến khu phố sôi động ở bờ nam đối diện. Tháp Overhoeks, di tích kiến trúc duy nhất gợi nhớ đến mục đích sử dụng trước đây của khu vực được tích hợp vào ý tưởng thiết kế bảo tàng. Kết quả, kiến trúc tổng thể tòa nhà EYE đã được thiết kế dựa trên kết hợp những đặc điểm tiện dụng hiện có, như cảnh quan bờ sông và sự chuyển động đa dạng trên sông IJ, đối mặt về phía nam nơi đô thị đã phát triển hàng trăm năm. 

Không gian mở phía ngoài bảo tàng, tiếp giáp bờ sông. 

Suy thoái kinh tế năm 2008 đã gây nhiều khó khăn cho toàn thể kế hoạch phát triển khu vực. Cuối cùng công trình đã được khởi công vào năm 2009 và khai trương năm 2012 với tên gọi mới là Eye Filmmuseum.

Kiến trúc ngoạn mục của bảo tàng đã thu hút sự chú ý từ khắp nơi. Giới bảo tàng chuyên nghiệp ngưỡng mộ cách tiếp cận ý niệm, phản ánh mối quan hệ giữa kiến trúc, địa điểm và điện ảnh. Vẻ đẹp của công trình đã giúp thay đổi diện mạo toàn bộ khu vực, đóng vai trò là một phần của kế hoạch tái phát triển lớn hơn cho Amsterdam - Noord, góp phần chuyển đổi một khu công nghiệp cũ thành một trung tâm văn hóa và dân cư sôi động. 

Số lượng người đến với bảo tàng này cho thấy nó đã được công chúng đón nhận và yêu thích. Từ năm 2013 - 2019, EYE đón 700.000 lượt khách tham quan mỗi năm, gấp 3 lần dự tính ban đầu. Bảo tàng này hiện không chỉ tập trung vào lịch sử điện ảnh mà còn dành cho phim và nghệ thuật hình ảnh chuyển động cùng các dự án phát triển mới trong văn hóa thị giác đương đại.   

Bài và ảnh: Ninh Hạ