Quyền của người di cư - điều kiện tiên quyết thúc đẩy phát triển bền vững

Trên đây là một số kết luận chính từ nghiên cứu “Di cư nội địa ở ĐBSH và ĐBSCL: Vấn đề hiện nay và hàm ý chính sách”, được chia sẻ tại tọa đàm liên quan vào ngày 24.9.2024. Nghiên cứu được thực hiện bởi Viện Phát triển Bền vững (thuộc Trường Đại học Kinh tế Quốc dân) và Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tại Việt Nam, với sự tài trợ của Bộ Ngoại giao và Thương mại Úc (DFAT) thông qua Chương trình nghiên cứu Hiệu quả quản trị và hành chính công ở Việt Nam (PAPI) của UNDP tại Việt Nam.

Phạm vi thực hiện nghiên cứu gồm 9 tỉnh, thành phố, trong đó 4 địa phương thuộc ĐBSH (Hà Nội, Bắc Ninh, Hải Dương và Nam Định); 4 địa phương thuộc ĐBSCL (Cần Thơ, Long An, An Giang và Sóc Trăng); và một địa phương thuộc Đông Nam bộ là Bình Dương - cũng là tỉnh tiếp nhận nhiều người di cư từ các tỉnh ĐBSCL

Dòng người đổ về các tỉnh miền Tây tránh dịch Covid-19 vào đầu tháng 10.2021. Ảnh: Vietnamnet

Nghiên cứu cho thấy quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ ở Việt Nam góp phần thúc đẩy tạo việc làm và nâng cao chất lượng dịch vụ đô thị ngày càng cao. Tuy nhiên, quá trình này diễn ra không đồng đều theo không gian, hình thành những vùng công nghiệp hóa, vùng đô thị và các vùng nông nghiệp-nông thôn với trình độ phát triển khác biệt. Các vùng công nghiệp hóa và đô thị hóa có sức hút di cư mạnh mẽ, trong khi vùng nông nghiệp nông thôn chứa đựng những yếu tố thúc đẩy di cư.

Những năm gần đây, ĐBSH trở thành một trong các trung tâm công nghiệp và đô thị thu hút lượng lớn người di cư đến, với tỷ suất di cư thuần dương; trong khi ĐBSCL là vùng có tỷ suất di cư thuần âm. Sự khác biệt về những yếu tố “kéo” và “đẩy” di cư giữa hai vùng dẫn tới các luồng di cư khác, công việc, cuộc sống, tiếp cận dịch vụ công và vấn đề quản lý di cư cũng khác biệt.

Sự khác biệt trong quản lý di cư ở hai đồng bằng

Di cư mang đến đóng góp và cả thách thức cho phát triển kinh tế xã hội và công tác quản lý ở các địa phương. Kết quả nghiên cứu cho thấy, công tác quản lý di cư được thực hiện sát sao ở ĐBSCL và có biểu hiện quá tải ở ĐBSH.

Sự phối hợp giữa cơ quan quản lý cư trú và quản lý lao động chưa chặt chẽ. Tuy hầu hết người di cư đều thực hiện khai báo tạm trú, đăng ký cư trú nhưng người di cư chưa hiểu rõ và phân biệt giữa đăng ký tạm trú và thông báo lưu trú.

Ngoài ra, chính sách ban hành và thực hiện ở cấp địa phương, cấp tỉnh còn có sự phân biệt giữa người thường trú và người tạm trú. Thậm chí nhiều chính sách chỉ quan tâm đến đối tượng hỗ trợ là người thường trú.

Theo kết quả nghiên cứu, đa số người di cư trong mẫu nghiên cứu chưa được hưởng các phúc lợi xã hội cơ bản. Nhiều người di cư không có chuyên môn thường làm lao động đơn giản trong các công ty hoặc làm tự do với công việc theo mùa vụ, không có bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, kể cả bảo hiểm xã hội tự nguyện, và chưa được hưởng chính sách trợ giúp xã hội ở địa phương điểm đến.

Đáng chú ý, phần lớn người lao động di cư sống trong các khu nhà trọ không đủ tiêu chuẩn, chật chội, ẩm mốc, không đủ đồ dùng cơ bản, và đặc biệt không đảm bảo tiêu chuẩn về phòng chống cháy nổ.

Đời sống tinh thần, tình cảm gia đình của người di cư bị chia cắt và đây là nguyên nhân của nhiều vấn đề xã hội cần được quan tâm giải quyết.

Về tiếp cận dịch vụ giáo dục phổ thông cho con cái, nhiều người di cư khó tiếp cận dịch vụ giáo dục công lập. Các cơ sở giáo dục công lập ở nhiều địa phương có biểu hiện quá tải bởi không dự báo được chính xác số lượng trẻ đến tuổi đi học trong năm học. Trẻ em di cư phải học tập trong cơ sở mầm non tư nhân với chi phí đắt đỏ hơn.

Từ góc độ giới, người nữ di cư phải đối mặt với nhiều thách thức về tâm lý, xã hội và hòa nhập cộng đồng hơn người nam di cư.

Kết quả phỏng vấn người di cư ở hai vùng đồng bằng cho thấy, người di cư hầu như không tham gia quản trị địa phương và các hoạt động cộng đồng, văn hóa, thể thao ở nơi tạm trú. Hiếm khi người di cư tham gia họp và đóng góp ý kiến ở thôn/tổ dân phố và gần như không tham gia bầu cử ở nơi đến.

Một phát hiện chính khác từ kết quả nghiên cứu cho thấy: người di cư chưa nhận rõ biến đổi khí hậu là nguyên nhân trực tiếp của di cư. Hầu hết người di cư trong mẫu nghiên cứu không có chiến lược di cư rõ ràng bởi kế hoạch di cư của họ phụ thuộc vào cơ hội tìm kiếm việc làm.

Một khu trọ của công nhân ở TP. Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Ảnh: Vnexpress

Nhiều giải pháp và khuyến nghị chính sách

Dựa trên kết quả nghiên cứu thực địa ở trên và những kinh nghiệm, thực tiễn tốt ở các tỉnh, thành phố được chọn khảo sát, nhóm nghiên cứu đề xuất nhiều giải pháp và khuyến nghị chính sách nhằm đảm bảo quyền được công nhận, bảo vệ và hòa nhập cộng đồng của người di cư ở nơi đến.

Theo đó, các cơ quan chức năng cần có quy hoạch và dành quỹ đất cho xây dựng nhà ở cho người có thu nhập thấp, trong đó không phân biệt người thường trú hay người tạm trú bên cạnh việc đa dạng hóa hình thức cung ứng và loại hình nhà ở cho người lao động.

Ngoài ra, với khu vực chịu tác động nhiều bởi yếu tố “đẩy” như ĐBSCL, cần khuyến khích di cư “con lắc”, tạo việc làm trong khu vực nông nghiệp ở các vùng nông thôn nhằm giữ lao động ở lại. Đồng thời, cần cải thiện kết nối giao thông thuận tiện ở vùng này để người dân đi về trong ngày giúp giảm sức ép về nhà ở tại nơi đến.

“Công nhận và thực thi quyền của người di cư không chỉ là vấn đề công lý mà còn là điều kiện tiên quyết để thúc đẩy sự phát triển bền vững”, bà Sabina Stein, trợ lý đại diện thường trú, Trưởng phòng quản trị và tham gia của UNDP tại Việt Nam, phát biểu tại tọa đàm.  

“Để thực sự khai thác tiềm năng của di cư, chúng ta cần thiết lập môi trường thúc đẩy sự hòa nhập của người di cư với các cộng đồng địa phương nơi đến, xây dựng cầu nối thúc đẩy gắn kết xã hội và thịnh vượng cho tất cả mọi người. Cơ hội học tập bình đẳng cho con em của người di cư tại các địa phương đến sẽ hỗ trợ rất nhiều cho quá trình hòa nhập. Giảm bớt khó khăn trong việc tiếp cận các thủ tục hành chính tại các tỉnh tiếp nhận cũng là cách thức cần thiết để hỗ trợ người di cư”, bà Sabina Stein nói.  

Lê Quỳnh